Een leven lang leren

“Er zullen beroepsgroepen verdwijnen en niet meer terugkomen. Bijvoorbeeld in de industrie, waar het handwerk wordt geautomatiseerd en bestuurd door zogenaamde operators. Uiteindelijk is de vraag hoe de werknemer wordt opgeleid voor functies die wel zullen blijven bestaan of gaan ontstaan. Een groot knelpunt in het omscholingstraject is de financiering, omdat de opleidingsfondsen sterk versleuteld zijn binnen sectoren. Nederland is nog altijd klassiek georganiseerd, in zuilen en instituten. Waarbij de opleidingsfondsen van oudsher de taak hebben om de opleiding vooral binnen de eigen sector te regelen. Terwijl je voor de arbeidsmobiliteit juist ook de opleiding zou willen financieren die betrekking heeft op andere sectoren, zeker bekeken vanuit sectoren die verantwoordelijk zijn voor een grote uitstroom van arbeidskrachten. Ik verwacht dat we daar nog niet een-twee-drie uit zijn.”

Raymond Puts voorziet dat scholen en scholing een heel nieuwe rol gaan vervullen in de ontwikkeling van mensen. “Vroeger gingen we na de schoolperiode aan de slag en in een aantal gevallen volgde je tijdens het werk nog een opleiding”, vertelt hij. “Als je kijkt naar de gemiddelde bestaansduur van een functie vandaag de dag, dan ligt die rond de vijftien jaar. Dus eigenlijk moet iedereen zich nu al voorbereiden op het feit dat je twee soorten banen zult hebben in je leven. En die periode zal alleen maar korter worden. Op termijn is het zelfs niet meer logisch dat mensen voor een vastomlijnde beroepsgroep worden opgeleid. Het lastige is dat dat geen abrupte veranderingen zijn. Iedereen ziet de tendensen, maar het zijn geen dingen die je vandaag direct voelt. Als de vraag naar beroepen of beroepsgroepen schaarser wordt, volgt eerst de ontkenning. Als je mensen de vraag stelt of ze nog bij hetzelfde bedrijf werken over twintig jaar, antwoord iedereen ontkennend. Maar als je mensen vraagt wat ze nu doen om ervoor te zorgen dat ze over twintig jaar inderdaad niet meer bij hetzelfde bedrijf werken, blijft het stil. Het is kortom in de hoofden van veel mensen belangrijk, maar niet urgent. Terwijl iedereen die echt bezig is met z’n carrière, bereid zal moeten zijn om ook buiten het huidige bedrijf, de bestaande baan of de bekende omgeving te gaan kijken. Niet morgen, maar vandaag. Vaak zien mensen die ergens langdurig werken het werk als een verworven recht. Dat is altijd zo geweest. Dat leidt tot een interessante tegenstelling: groepen mensen met goed geregelde outplacementtrajecten blijken het lastigst herplaatsbaar te zijn. Want blijkbaar mist dan de urgentie. Hoe meer je de mensen vangnetten biedt, hoe minder snel de overstap plaatsvindt.”

Groei van zzp’ers en toegang tot zorg, pensioen en de Werkloosheidswet

De ontwikkeling rondom zzp’ers in Nederland noemt Puts een bijzonder fenomeen. “Ik ben ervoor dat we ondernemerschap stimuleren, maar voor een significant deel vraag ik me echt af of het niet in werkelijkheid om reguliere arbeid gaat. En waarom sommige werkgevers het tegendeel blijven beweren. Je zag eerder dat werkgevers en werknemers er wel over uit waren dat de plotselinge groei van zzp’ers heel opvallend was. Met de komst van de wet DBA nam het aantal zienderogen af. De discussie die daaromheen speelt, is de verplichte verzekering en toegang tot zorg, pensioen en de Werkloosheidswet. Want als deze regelingen verplicht worden gesteld, dan is de vraag hoe het zelfstandig ondernemerschap zich verhoudt tot de reguliere dienstbetrekking. Ik zie die verplichting met name rond arbeidsongeschiktheid, net als wettelijke aansprakelijkheid. Omdat je in een situatie terecht kunt komen waarin je de kosten niet zelf kunt dragen en deze ook niet kunt afwentelen op de maatschappij. Het pensioenvraagstuk voor zzp’ers kun je in mijn ogen niet eendimensionaal aanvliegen. Dat zou onderdeel moeten zijn van de discussie rondom de algehele stelselverandering. Het betreft een zeer complex vraagstuk waar alle instituten, uitvoerende organisaties en verplichtingen aan vast zitten.”

De ontwikkeling van stapelbanen

Combinatiebanen (ook wel stapelbanen genoemd) ontwikkelen zich vooral aan de onderkant van de arbeidsmarkt. In hogere segmenten is deze ontwikkeling ook zichtbaar, maar dan gaat het vaak om een zelfgekozen combinatie. Bijvoorbeeld het hybride ondernemerschap. Die keuzevrijheid om (deels) als zelfstandig ondernemer te werken, is volgens Puts essentieel. “Aan de onderkant van de arbeidsmarkt is het stapelen van banen nodig omdat banen kleiner worden en men met één baan onmogelijk in het onderhoud kan voorzien. Neem een verkoopster in een kledingzaak. Haar functie van adviseren, afrekenen en afleveren, is in de nieuwe realiteit eigenlijk over meerdere banen verdeeld. Van callcenter tot en met de medewerker bij PostNL. Alleen zijn de activiteiten kleiner geworden en versnipperd. Dat is een onomkeerbaar gevolg van de digitalisering en het maakt de noodzaak voor een groeiende groep mensen om banen te gaan combineren steeds groter. De uitdaging zit erin dat mensen zekerheid kunnen blijven ontlenen aan die combinatiebanen. En dat ook kunnen blijven combineren met hun privéleven. Ik vrees dat de arbeidsmarkt in dit kader de komende tijd eerder zal polariseren dan dat het bij elkaar komt. De vakbonden zouden zich in mijn ogen niet meer moeten richten op het tegengaan van de opkomst van kleine banen, maar kijken hoe dit voor iedereen kan gaan werken.”

Het belang van anticyclisch investeren en ontschotting

In de toekomst zal er sprake zijn van arbeidsmarktkrapte en -overschot tegelijk. Young professionals zijn nu bijvoorbeeld al niet aan te slepen, zoals technici op mbo-, maar ook hbo-niveau. Als we niet tijdig ingrijpen, dreigt voor bepaalde groepen structurele werkloosheid. Puts: “We moeten echt vaart maken. Van alles wat nu in opleiding wordt geïnvesteerd, plukken we gemiddeld vijf jaar lang de vruchten. Continuïteit in ontwikkeling is dus belangrijk. De benutting van het ontwikkelpotentieel van alle mensen op de arbeidsmarkt gaat niet snel genoeg. Er zijn arbeidsmarktwaardescans die iets zeggen over opleidingen die je als werkende vanuit je eigen profiel zou kunnen doen om je waarde te vergroten. En hoe acuut die uitdaging is. Op basis van de optelsom daarvan is het zaak om met opleiders in overleg te gaan en de kloof kleiner maken. Met één doel voor ogen, namelijk de arbeidsmarkt courant en fit houden, in plaats van vanuit het eigen domein te blijven kijken naar suboptimale oplossingen. Vooralsnog lijkt de gemeenschappelijke urgentie te ontbreken. Dit fenomeen is iets kenmerkends voor de arbeidsmarkt. Werkgevers willen, zodra ze last hebben van mismatches, de problemen direct oplossen. Toen wij vijf jaar geleden begonnen met een project waarmee we de lager geschoolde jeugd direct konden laten instromen op vakopleidingen met baangarantie, wilde het bedrijfsleven mee-investeren. Mooi! Totdat de crisis kwam, toen zijn de werkgevers uitgestapt en moesten we het traject stoppen. Nu schreeuwt iedereen moord en brand vanwege de tekorten. Hier zie je dus heel duidelijk de vijfjaarscyclus terugkomen en het belang van anticyclische investeringen. Gelukkig hebben we tijdens het traject toch 9.000 scholieren in één jaar tijd kunnen opleiden. Iedereen staart zich blind op de werkloosheidscijfers die niet omlaaggaan. Maar dat hangt heel erg rondom bepaalde beroepsgroepen. Voordat we de werkloosheid met 250.000 omlaag hebben gebracht, moet er echt heel erg veel gebeuren. Vooral ook omdat steeds meer mensen uit de retail en met administratieve functies in de middenmarkt tot de groep gaan behoren die niet eenvoudig opnieuw werk vinden. Simpelweg omdat de banen waaruit ze komen niet meer bestaan. Het betreft vooral mensen die lang in eenzelfde beroepsgroep hebben gezeten en weinig ontwikkeld hebben. De harde kern van mensen zonder werk zal dus alleen maar gaan groeien, mits we bereid zijn in hen te investeren en dat vol te houden.”